94 publikacje, 16 języków, 7 autorów – efekty projektu Rozstaje.art

94 publikacje o wojnie w Ukrainie w najważniejszych mediach Polski, Węgier, Czech i Słowacji. Tłumaczenia tekstów ukraińskich autorów na malajski, arabski, albański i portugalski. Długoterminowe wsparcie finansowe i merytoryczne dla siedmiu ukraińskich autorów i autorek. To efekt I edycji programu realizowanego przez koalicję europejskich organizacji pozarządowych prowadzoną przez Rozstaje.art w latach 2022-23. 

Jak powstał nasz program? Potrzebę realizacji takiego projektu zasygnalizowali nam ukraińscy działacze kulturalni. Przekazano nam, że niezbędne jest wsparcie dla autorów, którzy pozostawali w Ukrainie. Twórcy, którzy wyjeżdżali z kraju, mieli znacznie większe możliwości ubiegania się o wsparcie w Europie: udział w rezydencjach, seminariach, lokalnych programach wsparcia. Ci, którzy pozostawali na miejscu, często byli przez wojnę pozbawieni źródeł zarobkowania.

W Rozstaje.art i Stowarzyszeniu Folkowisko pozyskaliśmy środki z Funduszu Wyszehradzkiego, stworzyliśmy międzynarodową koalicję organizacji pozarządowych i wspólnie z nią przeprowadziliśmy nabór i ocenę zgłoszeń ukraińskich autorów. Z ponad 100 wniosków, wybraliśmy siedmioro najlepszych kandydatów, biorąc pod uwagę różnorodność regionalną, płciową i tematyczną. 

Siedmioro autorów i autorek tworzyło teksty podczas 3-miesięcznych stypendiów. Nad wersjami ukraińskimi pracował z nimi redaktor programu, pisarz i tłumacz, Walery Butewicz. Następnie teksty były przekładane (na dany moment na szesnaście języków) i publikowane w prasie dzięki naszej sieci kontaktów wśród tłumaczy i mediów w Europie Środkowej. 

W Polsce teksty trafiły do takich mediów jak Gazeta Wyborcza, Tygodnik Powszechny, WP.PL, Onet.pl i Magazyn Pismo. Reportaże i eseje były również publikowane przez opiniotwórcze czasopisma w Europie Środkowej oraz portal międzynarodowy, wielojęzyczny portal Global Voices.

Członkami naszej koalicji były Rozstaje.art, Global Voices, Czeskie Stowarzyszenie Ukrainistów (Česká asociace ukrajinistů), węgierskie Stowarzyszenie Młodych Pisarzy FISZ (Fiatal Írók Szövetsége) oraz Węgierskie Stowarzyszenie Literackie i Artystyczne na Słowacji BÁZIS (Magyar Irodalmi és Művészeti Egyesület Szlovákiában).

Projekt został zrealizowany dzięki wsparciu Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego. 

Nasi stypendyści:

Koncepcja reportaży. Jak wojnę przeżywa pisarz-żołnierz w okopach, jak matka w ciąży na okupowanych terenach, a jak opiekunowie osób niepełnosprawnych czy osoby ze społeczności LGBTQ+? Reportaże z proponowanego zbioru mówią o tym, jak wojna wpływa na różne grupy społeczne, a szczególnie środowiska dotknięte wykluczeniem, marginalizowane. Kluczowe w naszej koncepcji było oddanie głosu samym Ukraińcom. Autorzy przedstawiają historie osobiste – jak Wira Kuryko opowiadająca o swoich spotkaniach z mężem na froncie, czy Artem Czech opisujący swoje refleksje z tworzenia sztuki na wojnie. Reporterzy wyszukują także historie osób, którym nie udziela się głosu w zawierusze wojennej – mniejszościom, osobom starszym, uchodźcom. Teksty opowiadają o różnych dziedzinach życia, których funkcjonowanie zmieniła wojna, jak spółdzielczość społeczna, sport czy dziennikarstwo. 

Reportaże zrealizowane w ramach I edycji projektu: 

• Myrosław Łajuk, Krok nad pępowiną. Jak Ukrainki rodzą w czasie wojny. Jak to jest – dawać życie w czasach, gdy życie jest odbierane? Tego dowiadujemy się z historii dwóch kobiet oraz opowieści lekarza z Irpinia. Publikowanu w “Dużym Formacie” 
• Wira Kuryko, Dniem i nocą, mężu, publikowane w Dużym Formacie. “Mijają miesiące nieznośnego bólu – żyję sama, ale przed kolacją zawsze sięgam po dwie łyżki. Kiedy wychodzę ze sklepu, przytrzymuję drzwi, bo z tyłu powinien iść on z siatkami w ręku”. Autorka opisuje własne doświadczenia relacji z mężem walczącym w ukraińskiej armii. 
• Artem Czech, Pięć dolarów miesięcznie, esej autora służącego w ukraińskim wojsku, w którym opowiada on o sztuce, jego intymnej relacji z muzyką, jedyną formą sztuki, która została mu po wybuchu wojny; publikowane w Magazynie Pismo 
• Artem Czech, Wino jednego zbioru, tekst o wojnie i służbie w wojsku jako doświadczeniu pokoleniowym ukraińskich 30. i 40. latków. “Każdy z nas w inny sposób dochodził do uświadomienia sobie, że jest Ukraińcem i że jego obowiązkiem jest obrona własnego kraju, a także swojej – nie zawsze dookreślonej – tożsamości, swojego – nie zawsze ojczystego – języka, ale w końcu osiągnęliśmy wspólny mianownik.” – pisze Czech; publikowane w Tygodniku Powszechnym
• Ałła Waskowska, Maraton bez końca. Historia jednej rodziny ukraińskich sportowców, ich wkładu w walkę o zwycięstwo. Orysia, Dmytro i Jurij “dobrze znają wartość wygranej i wiedzą, że nie wolno poddawać się w pół drogi, mimo przeszkód, które są im stawiane”, publikacja w Onet.pl
• Myrosław Łajuk, Więźniowie obowiązku i więźniowie ciał. “Na początku rosyjskiej inwazji w 2022 roku, wielu Ukraińców stanęło przed wyborem: ratować się ucieczką czy zostać na miejscu i pomagać innym? Problem był bardziej złożony, gdy „innymi” okazywali się bliscy, którzy byli niepełnosprawni ruchowo lub przewlekle chorzy.” Autor opisuje historię trzech osób – Olgi z Kijowa, która opiekowała się leżącą matką w ostatnim stadium demencji, Jewhena z Charkowa i jego babci, która w przeddzień wybuchu otwartej wojny złamała nogę i trafiła do szpitala oraz Ołeksija z Charkowa, który od pierwszych dni ratował osoby porzucone przez rodziny. publikacja w wp.pl,
• Ola Rusina, Little Mariupol; swój ostatni artykuł sprzed wybuchu otwartej wojny autorka poświęciła społeczności zgromadzonej wokół parafii pw. Petra Mohyły w Mariupolu – centrum promującym kulturę ukraińską w Donbasie. Dziś wraca do tematu i opisuje działania społeczne realizowane przez uchodźców z miasta, którzy przenieśli się do m. Dniepr. publikacja w wp.pl,
• Olha Rusina, Nowy Jork, historia nastolatków pochodzących ze wsi Niu Jork, które od 2014 roku znajduje się na linii frontu rosyjsko-ukraińskiego. Młodzież, wspólnie z działaczami społecznymi, planowała na 2022 r. szereg projektów kulturalnych. Po wybuchu nowej fazy walk, większość mieszkańców została ewakuowana do Dniepru, Kijowa i Lwowa. publikacja w wp.pl, 
• Oleh Krysztopa w tekście Konwencja opisuje swoje doświadczenia pracy w Sztabie Koordynacyjnym do spraw Postępowania z Jeńcami Wojennymi i spotkań z ukraińskimi oraz rosyjskimi jeńcami wojennymi. “Gdybym zobaczył go bez znajomości kontekstu, mógłbym współczuć temu mężczyźnie. Ale nie tutaj, nie teraz. To rosyjski żołnierz. Przyjechał do Ukrainy, żeby mnie zabić.” – pisze. Tekst publikowany w Dzienniku. Gazeta Prawna. 

Teksty nieopublikowane w języku polskim: 

• Wira Kuryko, Atomowa asceza stanu wojennego; Robinson z Prypeci. Historia pracownika elektrowni atomowej w Czarnobylu, który rozpoczął swoją zmianę 24 lutego 2022 i samodzielnie kontynuował ją przez miesiąc, gdy obiekt znajdował się pod rosyjską okupacją.  
• Ałła Waskowska, Artykuł o zespole kobiecej piłki nożnej Mariupolczanka. Przed 2022 grupa została pozbawiona finansowania i postanowiła utrzymywać się sama – zawodniczki założyły własny salon urody i zakład produkcyjny. Po wybuchu nowej fazy walk i otoczeniu Mariupola przez Rosjan, piłkarki ewakuowały się do Kijowa, gdzie kontynuują działalność sportową.
• Maryna Bakiewa, Jak społeczność LGBTQ+ przeżyła okupację Chersonia, Osobiste historie osób ze społeczności LGBTQ+ z miasta okupowanego przez Rosjan. Działalność organizacji feministycznej Inna, która organizowała ewakuację przedstawicieli mniejszości seksualnych z terenów zajętych przez Rosjan.

Biogramy autorów i autorek:

Maryna Bakijewa – dziennikarka społeczna i lifestylowa. Autorka artykułów na ważne społecznie tematy, pisała m.in. o odbudowie Ukrainy po wojnie i rzeczywistości w okupowanym Chersoniu. Publikowała w Forbes, Interview, Elle, L’Officiel, Berlin Art Link i Juliet Art Magazine.

Artem Czech – ukraiński pisarz i żołnierz. Jest autorem ponad dziesięciu książek, m.in wydanych w Polsce „Dzielnica D” i „Punkt Zerowy” przez Warsztaty Kultury (tłum. Marek S. Zadura). Doświadczenia ze służby w Siłach Zbrojnych Ukrainy z lat 2015-16, opisane w drugiej ze wspomnianych książek, Czech uważa za  kamień milowy w swoim życiu i twórczości. W lutym 2022 roku autor ponownie zaciągnął się do wojska. Nie porzucił jednak pisania – jego esej „I’m a Ukrainian Soldier, and I’ve Accepted My Death” opublikował New York Times. Jego dzieła były tłumaczone na angielski, niemiecki, polski i czeski. Jest laureatem Nagrody Gogola (2018), Nagrody Conrada (2019), Książki Roku BBC  (2021). Na podstawie jego najnowszej książki „Хто ти такий” (Kim jesteś) powstał film  Film „Rock. Paper. Grenade”.

Myrosław Łajuk – poeta, prozaik i dramaturg, wykładowca akademicki, doktor filozofii i literatury. Autor trzech książek poetyckich i trzech prozatorskich oraz książki dla dzieci. Uważa, że poezja może uratować świat. Urodził się na Huculszczyźnie, dziś mieszka w Kijowie. Jego eseje, w tym o wojnie w Ukrainie, były publikowane w Los Angeles Review of Books, Nowej Europie Wschodniej, New Statement, Lawfare i LitHub. Jego utwory zostały przetłumaczone na 20 języków, a książki wydane na Litwie, Słowacji i w Polsce.

Wira Kuryko jest ukraińską reporterką, autorką trzech książek non-fiction, współpracowniczką magazynów „The Reporters” i „Lokalna Istorija”. Luty i marzec ’22 spędziła w oblężonym Czernihowie, jej mąż od roku walczy na froncie.

Oleh Krysztopa jest pod wieloma względami ojcem współczesnej ukraińskiej literatury faktu. Autor ośmiu książek – prozy fabularnej i literatury faktu. W 2013 roku Oleh został pierwszym laureatem nagrody Samovydec’ za swój reportaż podróżniczy “Ukraina: Skala 1:1. Wspiera nowe pokolenie dziennikarzy w Ukrainie, których celem jest tworzenie reportaży literackich na światowym poziomie. W swoich najnowszych książkach i artykułach Oleh koncentruje się na wojnie w Ukrainie. Jako dziennikarz pracuje od 2000 roku, obecnie jest korespondentem ukraińskiej stacji telewizyjnej 5 Kanał. Wywodzi się ze Lwowa, mieszka w Kijowie.

Olha Rusina – dziennikarka, tłumaczka i autorka książek dla dzieci i nastolatków. Jest członkinią ukraińskiego PEN Clubu, współpracuje z Hromadske Radio. Jej powieść dla młodzieży o wojnie w Donbasie „Abrykosy zacwitajut unoczi” (Morele kwitną nocą) ma zostać opublikowana w języku polskim. 

Ałła Waskowska – dziennikarka sportowa, uczestniczka Szkoły Reportażu Społecznego Radia Swoboda i Young Reporters Programme. Relacjonowała mistrzostwa świata z lekkoatletyki w USA.

Redaktor merytoryczny:

Walery Butewicz – literaturoznawca, tłumacz, pisarz. Urodził się w 1983 r. w Czerkasach. W 2018 r. obronił pracę doktorską o Zbigniewie Herbercie na Uniwersytecie Warszawskim. Pracownik Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie oraz wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego. W 2016 r. zwycięzca konkursu tłumaczy „Metaphora”. Przetłumaczył na ukraiński tomik Zbigniewa Herberta Pan Cogito (Wydawnictwo „Krok”, Ternopil 2019). Autor prozy w języku polskim, jego “Dziennik uroku zarazy” został nagrodzony w konkursie Instytutu Literatury. 

Biogramy tłumaczy: 

Maciej Piotrowski – tłumacz z języka ukraińskiego m.in. powieści „Żółty książę” Wasyla Barki i zbioru opowiadań Andrija Bondara „Cerebro” (wspólnie z Walerym Butewiczem), tomu poezji Hryhorija Czubaja “Niech odejdą z niczym” oraz stypendystą ministra kultury w dziedzinie przekładu (2020, 2021). Tłumaczone przez niego eseje i reportaże były publikowane w “Magazynie Pismo”, “Tygodniku Powszechnym” i “Nowej Europie Wschodniej”. Maciej od ponad dekady działa w sferze współpracy kulturalnej między Polską a Ukrainą, w latach 2012-22 prezes Stowarzyszenia Folkowisko. Współtwórca artystycznego projektu Rozstaje prowadzącego seminaria translatorskie, wielojęzyczny portal literacki, grupę muzyczną oraz stypendia reporterskie. 

Marcin Gaczkowski – literaturoznawca i historyk, redaktor, publicysta. Doktor nauk humanistycznych. Przekłada poezję, prozę oraz książki dla dzieci z ukraińskiego i rosyjskiego na język polski. Należy do Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury. Przetłumaczył na język polski m.in. książki poetyckie Wasyla Stusa, Jurija Zawadskiego i Myrosława Łajuka, a także powieści nominowane do Literackiej Nagrody Europy Środkowej „Angelus”: Zapomnienie Tani Malarczuk, Magnetyzm Petra Jacenki i Najdłuższe czasy Wołodymyra Rafiejenki (ostatnią wspólnie z Anną Ursulenko). Zwięzłe przekłady, recenzje i inne teksty publikował w czasopismach papierowych oraz internetowych (“Gazeta Wyborcza”, „Czas Literatury”, „eleWator”, „Fabularie”,  „Nowa Europa Wschodnia” i inne). 

Rozstaje.art planują organizację II. edycji projektu w 2024 roku. Zainteresowane NGO-sy oraz media zapraszamy do współpracy.

Partnerzy projektu: