Wybierz wersję:

«Бабка и ду́хи» из сборника «Грохов»

Text author: Andrzej Stasiuk

Моя бабка жила в Подлясье. Хата стояла не в деревне. Это называли «выселками» — свободно раскиданные дворы, отделенные друг от друга осиновыми рощами и шпалерами старых остроконечных тополей. Дом был окружен садом. Летом, в разгар дня, здесь царила прохлада. Яблони — вековые, развесистые, их кроны переплетались друг с другом. Край вечной тени.

Этот фруктовый лес одной стороной прилегал к лугу. Но я ни разу не слышал, чтобы его так называли. Говорили «смуг», коровы паслись на «смуге». Полоса зелени с колодцем для водопоя скота где-то посередине. Колодец был стародавним, вместо каменного оголовка обшитый досками. Ведро вытягивали при помощи длинной палки с крюком на конце. Палку называли «ключка».

Звук «ю» — самый нежный, самый мягкий из всех гласных.

Стоит мне подумать о бабке, как всякий раз в памяти всплывают эти два слова: «ключка», «смуг». И еще третье: «дух».

Бабка верила в духов.

В шестидесятых там еще не было электричества. Дед взбирался на низенькую табуретку и зажигал свисавшую с потолка керосиновую лампу. Осенью он делал это довольно рано, в шесть, может, даже в пять. Осенью мы с отцом приезжали за яблоками, целыми ящиками грузили их в дядин «Люблин». Мой дядя был самым настоящим шофером эпохи коммунизма.

Так вот. Бабка верила в духов. И вовсе не какой-то там боязливой или надуманной верой, приходящей в результате случайных контактов с потусторонним миром, во снах или видениях — нет, ничего подобного.

Она усаживалась в угол, на кровать, застеленную шерстяным покрывалом, за ее спиной простирался зелено-голубой пейзаж с двумя оленями у водопоя, из которого желтый тусклый свет лампы вычленял лишь серебристо-белую гладь воды, и рассказывала. Истории эти были длинными и банальными. О жизни, работе, гостях, походах в соседнюю деревню, встречах с родней. Спокойное повествование, заполненное фактами, названиями предметов и именами людей. Топография их деревни и нескольких окрестных, хронология, растянутая между Рождеством, Успением Богородицы и Задушками^[1].

В этой серой материи время от времени появлялись прорехи, нити сюжета и основы расходились, и сквозь них просвечивали потусторонние, сверхъестественные — в любом случае, иные миры.

Вот, к примеру, возвращалась бабка летним днем от своих многочисленных двоюродных сестер, и явилась ей белая фигура между копнами пшеницы. Какой-то зверочеловек гнал по меже то на двух, то на четырех ногах, явственно различимый в лунном свете, но бесплотный.

В другой раз, после смерти близкого родственника, она видела, как покойник заходит на кухню, скрипит дверь, гость заглядывает во все ящики и шкафчики буфета, после чего удаляется, так ничего и не взяв. Дело было на рассвете. Бабка как раз вставала. За этим визитом она наблюдала, уже сидя на кровати в том самом месте, с которого рассказывала свои истории.

Конечно, я не помню их все, память сохранила лишь крупицы. Зато помню ауру ее рассказов: чрезвычайно будничную, лишенную вопросительных и восклицательных знаков.

Разрыв экзистенциальной материи происходил, скорее, в моем воображении, это я видел зазоры. Для бабки подобное было в порядке вещей. Для нее вообще, кажется, существовал один неделимый порядок вещей — одинаково реальных, равноправных. Быть может, ее сознание проводило какие-то границы, приметывало и нашивало заплаты на эти готовые вот-вот разорваться потертости, однако в рассказах обнаружить следы починок было невозможно.

Когда в неподвижный, безветренный послеобеденный час в поле появлялся миниатюрный смерч, вздымающий уложенные снопы, бабка просто крестилась, провожала явление взглядом и вновь принималась за работу — ведь это всего лишь Лукавый давал о себе знать в одном из бесчисленных воплощений. Никаких страстей из разряда тех, что сопровождают вертящиеся столы для спиритических сеансов или рассказы Эдгара Аллана По. Уж скорее она напоминала Свидригайлова с его формально заурядными путешествиями по ту сторону бытия. Тот ее родственник, шарящий в буфете, — как я сейчас понимаю — по реальности и силе походил на призрак слуги Фильки, входящий в комнату к Аркадию Ивановичу с самым что ни на есть обычным продранным локтем.

Почему она никогда не рассказывала о святых? О сверхъестественных существах, подтвержденных наукой Церкви? Почему ей не являлись Петр и Павел или святая Луция? Их она использовала лишь для отсчета времени. Совершенно так, словно те были неживыми предметами, чем-то вроде идеальных гирь или мерил. Их неподвижность была неподвижностью фигур, которые ей приходилось видеть на воскресных службах. Деревянную церквушку осеняла тень деревьев — столь же глубокая, как та, в которой стоял ее дом. Скрипящее, коричневое с позолотой нутро раз в неделю раскрывало перед ней образ бесконечности, света, отдаленного обещания и еще более далекой награды.

А духи — отягощенные грехом и проклятием ду́ши — сопутствовали ей ежедневно. Истина, будто человеку ближе смерть, вечные муки и слепой случай, чем спасение, несомненно воплощалась в ее жизни.

Впрочем, в своих воззрениях она была не одинока. Мои многочисленные тетки по отцовской и материнской линии, двоюродные бабки, которых я встречал у нее дома, участвовали в этих рассказах, изрядно их приукрашивая, пока раздраженный дед не фыркал: «Будет вам, бабы, языком молоть», ведомый рационализмом или страхом (чего я уже никогда не узнаю). Тогда они на мгновение замолкали, чтобы затем вновь, подобно каким-то лже-Паркам, сучить нить того другого, скрытого человеческого жития, жития, которое ни на минуту не забывает, что в равной степени состоит из тлена и умирания.

История о том, как одна мать ровно в полдень увидела в поле фигуру незнакомой, старой женщины в сером платье и в тот же день ее ребенок заболел, а затем умер.

История о том, как однажды вечером бабка зашла в хлев и какое-то существо дало деру, чуть не сбив ее с ног, а у коров потом пропало молоко.

История… история… история…

Бабка умерла осенью. Я был слишком мал, чтобы запомнить точную дату. В тот день дул ветер, и мы с отцом были с ней — врачи скрупулезно высчитали не только дни, но, кажется, даже часы. Она лежала на покрытой черным материалом доске, вся в черном, худая и спокойная. Перед возложением в гроб (таков был обычай) все родные целовали ее в лоб. Наверное, я был слишком мал, чтобы уразуметь идею смерти. Ведомый привычкой и чувством, я поцеловал ее в губы, как делал всегда, здороваясь с ней в начале летних каникул, и удивился, что она такая твердая и неподвижная и не пахнет родным теплом.

Страх пришел позже. В тот миг, когда я заметил на доме черную церковную хоругвь с серебряным крестом. Кто-то прикрепил ее к стене так, что она развевалась, хлопая, на фоне лазурного неба и голых ветвей.

Это был мой первый в жизни урок о превосходстве символа над действительностью.

К чему я клоню в этом то ли воспоминании, то ли рассказе?

Вскоре умрут последние бабки, которые собственными глазами видели мир духов. Наблюдали за ним с верой и спокойствием, разумеется, со страхом тоже. Живая, существующая сверхъестественная действительность уйдет вместе с ними. Исключив редкий мистический опыт избранных, мы обречем себя на мучительный и тяжкий труд веры в существование неведомого. Гладкая, полированная поверхность будней услужливо выдаст нам наше собственное, плоское отражение за глубину.

Моя бабка усаживалась на край кровати и рассказывала, делая это бескорыстно, без какой-либо определенной цели. Обыденность необыденного придавала ее историям достоверности.

По пути во двор проходили через большое темное помещение, которое называли клеть. В нем висела старая упряжь, за деревянными загородками лежало чистое, провеянное зерно. Резкий запах кожи, пропитавшейся лошадиным потом, смешивался с сухим ароматом хлебов. Свет падал из небольшого квадратного окошка в стене. В погожие дни тьму клети насквозь пронзал узкий лучистый поток, в котором кружились пылинки. Я пробегал сквозь мрак, на мгновение нарушая его гармонию, и оказывался на улице. Каждый раз меня охватывал один и тот же страх, и только на ярком солнце двора мое дыхание успокаивалось.

В окне я видел размытый силуэт бабки, смотрел, как она суетится между столом и печкой, готовя обед. Одна-одинешенька, в пустом доме, выкрашенный в коричневый пол скрипел при каждом шаге, а бабка как ни в чем не бывало вынимала из инфернального буфета приправы, посуду, ложки и вилки, которыми побрезговал покойник.

Потом, когда ее уже не стало, я часто представлял себе смерть. Невольно всплывавший образ всегда был одним и тем же: старая женщина с добрым, слегка ироничным лицом — лицом моей бабки.

Перевод: Полина Козеренко
Редактор: Ольга Чехова

Библиографические данные оригинала: Andrzej Stasiuk, Grochów. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012

^[1] Задушки (от dzień zaduszny, ‘день молитв за души умерших’) — народное название католического праздника День всех усопших верных, отмечаемого 2 ноября, после Дня всех святых. В эти два дня поляки обычно навещают могилы родственников, зажигают свечи и поминают ушедших близких.

Foto © Cai Caslavinieri

Wybierz wersję:

Babka i duchy (z tomu Grochów)

Autor tłumaczenia: Polina Kozerenko

Moja babka mieszkała na Podlasiu. Chata nie stała we wsi. Mówiło się na to „kolonia” — luźno rozrzucone zagrody, oddzielone osikowymi zagajnikami i szpalerami starych, strzelistych topól. Dom stał w sadzie. Latem w samo południe panował tutaj chłód. Jabłonie były wiekowe, rozrosłe, ich korony splatały się ze sobą — kraina wiecznego cienia.

Ten owocowy las przytykał z jednej strony do łąki. Lecz nigdy nie słyszałem tego słowa. Mówiło się „smug”, krowy pasły się na „smugu”. Pasmo zieleni ze studnią do pojenia bydła gdzieś w środku. Studnia była stara i zamiast cembrowiny miała szalowanie z desek. Wiadro wyciągało się za pomocą długiego drąga z hakiem na końcu. Ten drąg to była „kluczka”.

Samogłoska „u” ma najdelikatniejsze, najbardziej miękkie brzmienie ze wszystkich samogłosek.

Ilekroć myślę o swojej babce, przypominają mi się te dwa słowa: „kluczka”, „smug”. I jeszcze trzecie: „duch”.

Babka wierzyła w duchy.

W latach sześćdziesiątych nie było tam jeszcze prądu. Dziadek wchodził na niski zydelek i zapalał zwisającą z sufitu naftówkę. Jesienią robił to dość wcześnie, o szóstej, może już o piątej. Jesienią przyjeżdżałem z ojcem po jabłka, całe skrzynie jabłek ładowaliśmy do lublina mojego wuja, najprawdziwszego szofera wczesnego i środkowego komunizmu.

No więc babka wierzyła w duchy. I to nie żadną tam strachliwą albo wyrozumowaną wiarą, jaką zyskuje się dzięki okazjonalnym kontaktom z zaświatami, dzięki snom albo przywidzeniom — nie, nic z tych rzeczy.

Zasiadała w kącie, na łóżku zasłanym wełnianą kapą, za plecami mając błękitno-zielony pejzaż z dwoma jeleniami u wodopoju, z którego żółte i subtelne światło lampy wyłuskiwało jedynie srebrzystą biel wody, i opowiadała. To były długie historie. Dotyczyły banalnych zdarzeń, pracy, odwiedzin, wędrówek do sąsiedniej wsi, spotkań z rodziną. Spokojna narracja wypełniona faktami, nazwami rzeczy i imionami ludzi. Topografia ich wsi i kilku okolicznych, chronologia rozpięta między Bożym Narodzeniem, Matką Boską Zielną i Zaduszkami.

W tej szarej materii pojawiały się od czasu do czasu pęknięcia, nitki wątku i osnowy rozstępowały się i przezierały przez nie zaświaty, nadprzyrodzone, w każdym razie Inne.

Oto wracając letnim wieczorem od jednej ze swoich licznych ciotecznych sióstr, widziała babka białą postać pomiędzy kopkami zboża. Ni to człowiek, ni to zwierz, biegł miedzą, to na dwóch, to na czterech nogach, wyraźny w świetle księżyca, lecz wcale nie materialny.

Innym razem, po śmierci bliskiego krewnego, widziała, jak nieboszczyk wchodzi do kuchni, skrzypią drzwi, a gość zagląda do wszystkich szuflad i szafek kredensu, a potem odchodzi, nic ze sobą nie zabierając. To było o świcie. Babka akurat wstawała. Widziała te odwiedziny, siedząc już na łóżku w tym samym miejscu, z którego opowiadała swoje historie.

Oczywiście nie pamiętam ich wszystkich, pamiętam ledwo okruchy. Natomiast przechowałem aurę tych opowieści: niesłychanie zwyczajną, pozbawioną zdziwienia i wykrzykników.

To rozdarcie tkaniny egzystencji następowało raczej w mojej wyobraźni, to ja widziałem przetarcia. Babka przechodziła nad tym do porządku dziennego. W ogóle istniał dla niej chyba jeden niepodzielny porządek zdarzeń tak samo realnych i tak samo uprawnionych. Być może jej świadomość przeprowadzała jakieś rozróżnienia, fastrygowała i naszywała łatki na owe niepewne, przetarte miejsca, ale w opowieściach nie sposób było znaleźć śladów tych napraw.

Gdy w nieruchome, bezwietrzne popołudnie pojawiała się na polu miniaturowa trąba powietrzna, porywająca ustawione snopki, babka po prostu robiła znak krzyża, odprowadzała zjawisko wzrokiem i na powrót zabierała się do pracy. Wszak to tylko Złe manifestowało swoją obecność pod jedną z wielu postaci. Żadnej ekscytacji w rodzaju tych, które towarzyszą wirującym stolikom albo opowiadaniom Edgara Allana Poe. Już bardziej przypominała Swidrygajłowa i jego banalne w formie wypady na drugą stronę istnienia. Jej krewny szperający w kredensie, teraz to widzę, realnością i mocą dorównywał zjawie służącego Filki, wchodzącej do pokoju Arkadiusza Iwanowicza z najzwyklejszą dziurą w łokciu.

Dlaczego nigdy nie opowiadała o świętych? O bytach nadprzyrodzonych potwierdzonych przez naukę Kościoła? Dlaczego nie widywała Piotra i Pawła albo świętej Łucji? Używała ich jedynie dla odmierzenia czasu. Zupełnie tak, jakby byli martwymi przedmiotami, czymś podobnym do idealnych odważników albo miar. Ich nieruchomość była nieruchomością figur, które widywała na niedzielnych mszach. Drewniany kościółek stał w cieniu drzew tak samo głębokim jak ten, w którym stał jej dom. Trzeszczące, brązowe i pozłacane wnętrze raz w tygodniu otwierało przed nią obraz nieskończoności, światła, odległej obietnicy i jeszcze odleglejszej nagrody.

Natomiast duchy, ociężałe od grzechu i przekleństwa dusze, śmierć towarzyszyły jej na co dzień. Prawda, że człowiek bliższy jest śmierci, potępieniu i przypadkowości niż zbawieniu, znajdowała w jej życiu ucieleśnienie.

Zresztą nie była odosobnionym przypadkiem. Moje liczne ciotki, stryjeczne babki, wujenki, które spotykałem w jej domu, brały udział w tych opowieściach, wiele dorzucając od siebie, póki zniecierpliwiony dziadek nie prychnął: „Dałybyście, baby, spokój”, powodowany racjonalizmem albo lękiem (czego się już nigdy nie dowiem). Cichły wtedy na chwilę, by znów powrócić, niczym jakieś przewrotne Parki, do snucia nici tego drugiego, ukrytego ludzkiego żywota, żywota, który nawet na chwilę nie zapomina, że w równej części składa się z zatraty i umierania.

Historia o tym, jak pewna matka w samo południe zobaczyła w polu postać nieznajomej, starej kobiety w szarej sukni i tego samego dnia jej dziecko zachorowało, a następnie zmarło.

Historia o tym, jak babka któregoś wieczora weszła do obory i coś, uciekając, omal jej nie przewróciło i żadna krowa nie miała mleka.

Historia… historia… historia…

Babka umarła jesienią. Byłem zbyt mały, by zapamiętać dokładną datę. Wiał wtedy wiatr i byłem z ojcem na miejscu, bo lekarze obliczyli skrupulatnie nie tylko dni, ale chyba i godziny. Leżała na przykrytej czarnym materiałem desce, cała w czerni, szczupła i spokojna. Przed złożeniem do trumny (taki był zwyczaj) wszyscy krewni całowali ją w czoło. Być może byłem zbyt mały, by pojąć ideę śmierci. Wiedziony przyzwyczajeniem i uczuciem pocałowałem ją w usta, jak przy każdym powitaniu na początku wakacji. Zdziwiłem się, że jest tak twarda i nieruchoma i że nie pachnie żadnym z tych ciepłych i znanych zapachów.

Strach przyszedł później. W chwili, gdy zobaczyłem na zewnątrz domu czarną kośielną chorągiew ze srebrnym krzyżem. Ktoś przymocował ją do ściany domu tak, że powiewała z łopotem na tle błękitnego nieba i bezlistnych gałęzi.

To była pierwsza w życiu lekcja o przewadze symbolu nad rzeczywistością.

Do czego zmierzam w tym ni to wspomnieniu, ni to opowiadaniu?

Niebawem umrą ostatnie babki, które na własne oczy oglądały świat duchów. Oglądały z wiarą i spokojem, oczywiście z lękiem też. Żywa, istniejąca nadprzyrodzona rzeczywistość odejdzie wraz z nimi. Wyjąwszy rzadkie mistyczne doświadczenie wybranych, będziemy skazani na pełną wysiłku i trudną ufność w istnienie niewiadomego. Gładka, wypolerowana powierzchnia codzienności usłużnie podsunie nam nasze własne, płaskie odbicie jako głębię.

Moja babka siadała na skraju łóżka i snuła opowieści. Robiła to bezinteresownie, bez żadnego określonego celu. Zwyczajność niezwyczajnych zdarzeń przydawała im wiarygodności.

Na podwórze wychodziło się przez duże ciemne pomieszczenie zwane śpichrzem. Wisiały w nim stare uprzęże, za drewnianymi zagrodami leżało czyste, odwiane zboże. Ostry zapach nasiąkniętej końskim potem skóry mieszał się z suchą wonią ziarna. Światło wpadało przez niewielki kwadratowy otwór w ścianie. W pogodne popołudnia ciemność śpichrza przebita była na wskroś wąskim strumieniem blasku, w którym wirowały drobiny kurzu. Przebiegałem przez mrok, kruszyłem na chwilę świetlne smugi i wybiegałem na zewnątrz. Za każdym razem towarzyszył mi ten sam lęk. Dopiero w pełnym słońcu podwórza odzyskiwałem normalny oddech.

Przez okno widziałem niewyraźną postać babki, jak krząta się pomiędzy stołem a piecem i przygotowuje obiad. Zupełnie sama, w pustym domu, pomalowana na brązowo podłoga skrzypiała przy każdym kroku, a ona najzwyczajniej w świecie wyjmowała z nawiedzonego kredensu przyprawy, naczynia, łyżki i widelce, którymi wzgardził nieboszczyk.

Potem, gdy już umarła, często wyobrażałem sobie śmierć. Mimowolna wizja była zawsze ta sama: stara kobieta o dobrotliwej i trochę ironicznej twarzy, twarzy mojej babki.

dane bibliograficzne: Andrzej Stasiuk, Grochów. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012